Ένα αντικείμενο, μια έννοια ή μια λέξη δεν χρειάζεται να περιορίζεται σε ένα μόνο νόημα. Όταν βλέπεις κόκκινα τριαντάφυλλα να φυτρώνουν σε έναν κήπο, τι σου έρχεται στο μυαλό; Ίσως σκέφτεσαι κυριολεκτικά το τριαντάφυλλο – τα πέταλα, το στέλεχος και τα αγκάθια του ή ακόμα και τον στήμονα και το ύπερό του, όπως ένας βοτανολόγος. Αλλά ίσως το μυαλό σου πηγαίνει αλλού και αρχίζει να σκέφτεται θέματα όπως η ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου. Γιατί όμως συμβαίνει κάτι τέτοιο; Το τριαντάφυλλο είναι απλά ένα φυτό που αναπτύσσεται στο χώμα. Όμως, κατά τη διάρκεια πολλών γενεών, η συμβολική σημασία ενός τριαντάφυλλου έχει εξελιχθεί ώστε να περιλαμβάνει ερωτικές έννοιες.
Τι είναι ο συμβολισμός;
Ο συμβολισμός είναι μια λογοτεχνική επινόηση που περιλαμβάνει τη χρήση συμβολικών στοιχείων για την αντιπροσώπευση νοημάτων πέραν του κυριολεκτικού τους. Τέτοια στοιχεία μπορεί να είναι λόγια, άνθρωποι, ζώα, σημάδια, τοποθεσίες ή αφηρημένες έννοιες. Τα παραμύθια χρησιμοποιούν συχνά τον λογοτεχνικό συμβολισμό για να μεταδώσουν την κεντρική ιδέα μιας ιστορίας σε νεαρά ακροατήρια. Για παράδειγμα, οι αδελφοί Grimm χρησιμοποίησαν συχνά το δάσος ως σύμβολο τόσο του μυστηρίου όσο και του κινδύνου.
Λογοτεχνικά έργα, διάσημοι πίνακες, κινηματογραφικές ταινίες… όποιο κι αν είναι το μέσο, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν το συμβολισμό για να:
- επικοινωνήσουν σιωπηρά τις ιδέες τους,
- προοικονομήσουν γεγονότα,
- διαμορφώσουν τη διάθεση,
- προσελκύσουν την προσοχή του αναγνώστη.
Η έννοια του συμβολισμού δεν περιορίζεται σε καλλιτεχνικά έργα: σύμβολα κατοικούν σε κάθε γωνιά της καθημερινότητάς μας. Για παράδειγμα, τα χρώματα κόκκινο, λευκό και μπλε για τους αμερικανούς συμβολίζουν τον πατριωτισμό. Τα οδικά σήματα, τα λογότυπα και τα emoji είναι άλλα παραδείγματα συμβολισμού – τα γραφικά αντιστοιχούν σε ιδέες, εταιρείες ή διαθέσεις.
Ο λογοτεχνικός συμβολισμός στην ιστορία
Στη λογοτεχνία, οι συγγραφείς έχουν από καιρό ευνοήσει τη χρήση συμβόλων σε ένα ευρύ φάσμα λογοτεχνικών επινοήσεων.
Οι αρχαιότερες καταγεγραμμένες μορφές ανθρώπινης αφήγησης —πίνακες σπηλαίων και ιερογλυφικά— είναι κυριολεκτικά σύμβολα που αντιπροσωπεύουν πιο σύνθετες αφηγήσεις ή πεποιθήσεις.
Το αρχαίο ελληνικό θέατρο, το οποίο αποτελεί τη βάση για πολλές από τις σημερινές αφηγηματικές μορφές τέχνης, χρησιμοποίησε συμβολικά στηρίγματα, συμπεριλαμβανομένων φαλλικών αντικειμένων, για να αναπαραστήσει τον Διόνυσο, τον θεό της γονιμότητας.
Ο συμβολισμός παρέμεινε σε ευρεία χρήση καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα (σχεδόν πάντα με θρησκευτική χροιά) και στη συνέχεια, από την Αναγέννηση και μετά, επέστρεψε δυναμικά για να αντιπροσωπεύσει τις ανθρώπινες επιθυμίες που κυμαίνονται από τη λαγνεία έως τη φιλοδοξία έως την απογοήτευση.
Ο W. Shakespeare χρησιμοποίησε σύμβολα για να αναπαραστήσει την εσωτερική συνείδηση (π.χ. το αίμα στο Macbeth). Ο E.A. Poe το χρησιμοποίησε για να μεταφέρει τον τρόμο και τη θνησιμότητα (π.χ. το «Κοράκι»). Και ο W. Blake χρησιμοποίησε θρησκευτικά σύμβολα (συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Ιησού) για να αναπαραστήσει το ανθρώπινο συναίσθημα και επιθυμία (π.χ. το «Αιώνιο Ευαγγέλιο»).
3 Είδη Συμβολισμού στη Λογοτεχνία
Ενώ το θέμα της λογοτεχνίας ποικίλλει ανάλογα με τις ηλικίες, ο ορισμός του συμβολισμού παραμένει σταθερός. Όλος ο συμβολισμός ενώνεται με την έννοια μιας λέξης ή ενός αντικειμένου που αντιπροσωπεύει κάτι πέρα από την κυριολεκτική του σημασία. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, ορισμένοι τύποι συμβολισμών έτυχαν ιδιαίτερης εύνοιας από συγγραφείς, ποιητές, θεατρικούς συγγραφείς και στιχουργούς:
• Θρησκευτικός συμβολισμός. Αυτή ήταν ίσως η πιο σταθερά «αποδεκτή» μορφή συμβολισμού σε όλη τη λογοτεχνική ιστορία, καθώς συνήθως έχει εγκριθεί από θρησκευτικές αρχές που έχουν κυριαρχήσει στην κοινωνία για μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο θρησκευτικός συμβολισμός ανάγεται στους πρώτους ανθρώπινους πολιτισμούς, αλλά τα κυριότερα σημεία του λογοτεχνικού θρησκευτικού συμβολισμού περιλαμβάνουν τον Χαμένο Παράδεισο του Τζον Μίλτον (μια επανάληψη της ιστορίας της Γένεσης) και τους Αδελφούς Καραμαζώφ του Φ. Ντοστογιέφσκι (μεταξύ των λεπτών συμβολισμών του είναι και μια φυσική αναπαράσταση του Αγίου Πνεύματος).
• Ρομαντικός συμβολισμός. Ίσως δεύτερος μόνο μετά τον θρησκευτικό συμβολισμό, ο ρομαντικός συμβολισμός έχει διαποτίσει μεγάλα τμήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η ποίηση, από τα σονέτα του Σαίξπηρ έως τις μοντερνιστικές στροφές της Edna St. Vincent Millay, υπήρξε ένα ιδιαίτερα γόνιμο μέσο για τον ρομαντικό συμβολισμό.
• Συναισθηματικός συμβολισμός. Πολλοί συγγραφείς και ποιητές χρησιμοποιούν φυσικούς συμβολισμούς για να περιγράψουν μεταφυσικά συναισθήματα. Συμβολιστές της Γαλλικής γλώσσας όπως ο St. Mallarmé και ο P. Verlaine διακρίνονται για αυτή τη μορφή συμβολισμού, όπως και οι αγγλόφωνοι συγγραφείς όπως ο W. B. Yeats.
5 τρόποι να χρησιμοποιήσεις το συμβολισμό στη λογοτεχνία
Ο συμβολισμός μπορεί να ανυψώσει τη γραφή σε μια αισθητηριακή εμπειρία. Τα σύμβολα μπορούν να δώσουν στις λέξεις διπλή σημασία, κυριολεκτική και μεταφορική, και οι συγγραφείς μπορούν να πουν περισσότερα με λιγότερες λέξεις. Ο συμβολισμός μπορεί επίσης να είναι ένα είδος μυστικής γλώσσας μεταξύ του συγγραφέα και του αναγνώστη. Συγκεκριμένα, ο συμβολισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί για:
• Συναισθηματικό βάθος. Τα σύμβολα προσθέτουν συναισθηματικό βάθος σε μια ιστορία, το οποίο μπορεί να προκαλέσει μια πιο ισχυρή ανταπόκριση στον αναγνώστη. Για παράδειγμα, στον Μάκβεθ του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, η ενοχοποιημένη Λαίδη Μάκβεθ βασανίζεται από μια κηλίδα αίματος στα χέρια της που δεν θα καθαριστεί αφού σκοτώσει τον βασιλιά Ντάνκαν.
• Προσθήκη εικόνων. Τα σύμβολα προσθέτουν ένα οπτικό στοιχείο σε πολύπλοκα θέματα. Στο ποίημα του Seamus Heaney του 1995 «A Dog Was Crying To-Night in Wicklow Also», ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την εικόνα του «καμένου ξύλου που εξαφανίζεται στον καπνό» για να περιγράψει την έννοια των νεκρών ανθρώπων που διαγράφονται από τη συνείδηση των ζωντανών.
• Σύνδεση θεμάτων. Το πράσινο χρώμα που χρησιμοποιείται σε όλο το ‘’Ο υπέροχος Γκάτσμπυ’’ του F. Scott Fitzgerald είναι ένας δείκτης για τα χρήματα και τον υλισμό που καθορίζουν τη ζωή στη Βόρεια Ακτή του Long Island.
• Χαρακτηρισμός ηρώων. Τα σύμβολα μπορούν να εκφράσουν χαρακτηριστικά χαρακτήρων. Για παράδειγμα, στη σειρά βιβλίων του Harry Potter , η ουλή του Χάρι σε σχήμα κεραυνού συμβολίζει την απόπειρα κατά της ζωής του από τον Λόρδο Βόλντεμορτ και την αγάπη που τον έσωσε.
• Απόκρυψη σκοτεινότερου νοήματος. Στο ‘’Το άλικο γράμμα’’ του N. Hawthorne, η φαινομενικά άγρια κόρη της Έσθερ, η Περλ, συμβολίζει την αμαρτία που οδήγησε στη σύλληψή της. Η δύσκολη συμπεριφορά της αντιπροσωπεύει το μυστικό της ύπαρξής της – ότι ο πατέρας της είναι (σπόιλερ αλέρτ)… ο εξέχων αιδεσιμότατος Άρθουρ Ντίμεσντεϊλ. Μόνο όταν αποκαλύπτεται η πατρότητα του Ντίμεσντεϊλ, η Περλ μετατρέπεται σε ένα θετικό σύμβολο: το πνεύμα απελευθέρωσης του φυσικού κόσμου.
Πώς να χρησιμοποιήσεις τον συμβολισμό στη μυθοπλασία
Ο καλύτερος συμβολισμός στη λογοτεχνία είναι ο τύπος που υποστηρίζει μια ιστορία, παρά αυτός που συνυπάρχει με την ιστορία.
Αρχικά, κάνουμε ένα προσχέδιο της ιστορίας (μυθιστόρημα, διήγημα, θεατρικό έργο ή σενάριο).
Εστιάζουμε κυρίως στη δημιουργία πραγματικών ηρώων και στην τοποθέτησή τους σε μια συναρπαστική ιστορία. Μην ασχοληθείς με τα σύμβολα σε αυτό το στάδιο. Κινδυνεύουν να πάρουν πολύ περισσότερο χώρο απ’ ότι τους χρειάζεται.
Αφού έστω σκιαγραφήσουμε τη συνολική ιστορία σας, αναζητούμε τρόπους για να εισαγάγουμε σύμβολα, τα οποία θα αναπαραστήσουν θέματα που υπάρχουν ήδη δημιουργηθεί στην αφήγησή μας.
Οι συμβολισμοί μικρής κλίμακας (π.χ. το ντύσιμο ενός ήρωα ή τα μουσικά ακούσματά) προσθέτει υφή και βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει την εσωτερική ζωή των ηρώων.
Συμβολισμοί μεγάλης κλίμακας (π.χ. καιρικά φαινόμενα ή φυσικές περιγραφές κτιρίων ή πόλεων) μπορούν να μεταδώσουν μια συνολική διάθεση ή μπορούν να κάνουν δηλώσεις για γενικά θέματα όπως η αγάπη, ο θάνατος και η δύναμη.
Εάν δημιουργήσεις σκόπιμα τα σύμβολά σου, για να εξυπηρετήσεις τα υπάρχοντα θέματα της ιστορίας σου, θα κάνεις την αφήγησή σου ακόμα πιο ζωντανή και ουσιαστική, χωρίς να την υπερκαλύπτεις με κοσμητικές λεπτομέρειες.
