Υπάρχουν λίστες με περισσότερα από 200 αρχέτυπα! Τα χρησιμοποιούμε συνέχεια, ακόμα κι αν δεν τα γνωρίζουμε. Μια μικρή ανασκόπηση του τι και ποια είναι τα αρχέτυπα λογοτεχνικών χαρακτήρων.
Τι είναι;
Από τη στιγμή που ο άνθρωπος αποφάσισε να φτιάξει μύθους (από τα ομηρικά έπη, μέχρι σήμερα), εμφανίζονται παρόμοιες δομές και μοτίβα και συγκεκριμένα είδη χαρακτήρων. Αυτό το φαινόμενο το μελέτησε ο Joseph Campbell, αφού μελέτησε μύθους από όλο τον κόσμο.
Σύμφωνα με τον Carl Jung πρόκειται για μοτίβα και χαρακτηριστικά ανθρώπων που βρίσκονται «κοινωνικό ασυνείδητο» και επειδή ακριβώς εμφανίζονται πολύ συχνά σε κάθε είδους αφηγηματική μυθοπλασία, οι άνθρωποι νιώθουν οικεία με αυτά και αποτελούν ένα σημείο αναφοράς για κάθε νέα ιστορία.
Αυτά, λοιπόν, τα είδη χαρακτήρων τα ονομάζουμε «αρχέτυπα». Ουσιαστικά πρόκειται για μία «μάσκα» που φορά ο χαρακτήρας, ώστε να μπορέσει πιο εύκολα ο αναγνώστης να ταυτιστεί μαζί του, να κατανοήσει την ψυχοσύνθεσή του και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, ενώ παράλληλα ξέρει τι να περιμένει από αυτόν.
Ποια είναι τα αρχέτυπα;
Όταν φτιάχνουμε το προφίλ των ηρώων της ιστορίας, καλό είναι εκτός από το που προέρχονται (backstory), να γνωρίζουμε τα δυνατά τους σημεία, τις αδυναμίες και τα κίνητρά τους, καθώς όλα αυτά διαμορφώνουν τον τρόπο δράσης τους σε ό,τι τους συμβαίνει.
Πώς βοηθούν τα αρχέτυπα σε αυτή τη διαδικασία; Κάθε φορά που δουλεύουμε έναν χαρακτήρα, σκεφτόμαστε ποια από τις παρακάτω «μάσκες» φορά (μόνιμα ή κατά διαστήματα) και έτσι αναγνωρίζουμε πιο εύκολα και καλύτερα τον ρόλο που εξυπηρετεί καθ’ όλη την διάρκεια της πλοκής. Δύο ερωτήσεις που θα πρέπει να έχουμε υπόψη κάθε φορά που δουλεύουμε έναν χαρακτήρα είναι «Ποια ψυχολογική λειτουργία της προσωπικότητας αντιπροσωπεύει;» και «Ποια είναι η δραματική του λειτουργία στην ιστορία;».
Τα είδη αρχετυπικών χαρακτήρων που χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνία είναι πολλά! Ωστόσο, επέλεξα τα 12 πιο γνωστά:
Ο ήρωας
Ο ήρωας είναι συνήθως ο πρωταγωνιστής του αφηγήματος. Είναι αυτός που καλείται να αναλάβει δράση και το καταφέρνει μέσα από τη θυσία και (συχνά) την αυτοθυσία. Ο ήρωας οφείλει να αποδείξει την αξία του και συχνά είναι άριστος σε κάτι (ακόμα κι αν είναι ένα πράγμα), το οποίο θα το χρησιμοποιήσει αλτρουιστικά. Είναι ειλικρινής, καλός και δίκαιος, ενώ η πάλη του συνήθως έχει ως στόχο το γενικό καλό. Από την άλλη, μπορεί να είναι αλαζόνας, εγωιστής, και έχει μια τάση να υποτιμά τον αντίπαλό του (ή να υπερεκτιμά τις δυνάμεις του). Ο αναγνώστης θέλει να ταυτιστεί με αυτόν.
Υπάρχουν πολλών ειδών ήρωες. Ο κλασσικός ήρωας (δυνατός, συχνά αφελής – όπως ο Ηρακλής ή ο Aragorn), ο τραγικός ήρωας (αν και καλύτερος από το μέσο άνθρωπο πέφτει σε στιγμές αδυναμίας και κάνει λάθη που επιφέρουν σοβαρή τιμωρία – όπως ο Άμλετ και ο Anakin Skywalker), ο ρομαντικός ήρωας (ένας επαναστάτης που αποφασίζει να σταθεί απέναντι στην κοινωνία – όπως ο Victor Frankenstein), ο βυρωνικός ήρωας (παθιασμένος, κακός και επικίνδυνο να τον γνωρίσεις – όπως ο Heathcliff και ο Jack Sparrow), ο αντιήρωας (εγωιστής, μισάνθρωπος, έχει ζήσει δύσκολες καταστάσεις – όπως η Scarlett O’Hara και ο Tyler Durden), ο λαϊκός ήρωας (μπορεί να είναι και πραγματικό πρόσωπο που αντιπροσωπεύει τις αξίες μιας κουλτούρας – όπως ο Ζορό και ο Robin Hood).
Ο ανταγωνιστής
Είναι τόσο σημαντικός, όσο και ο πρωταγωνιστής/ ήρωας. Ιδιαίτερα στην περίπτωση που είναι άνθρωπος, όσο πιο καλογραμμένος και «δυνατός» είναι, τόσο σημαντικότερη είναι η «νίκη» του ήρωα. Ο στόχος του είναι να εμποδίσει τον ήρωα από το να πετύχει το στόχο του, καθώς (συνήθως) έχει άλλα σχέδια. Χωρίς αυτόν ο ήρωας δεν υπάρχει, και αντίστροφα, ενώ συχνά έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Τέλος, πολλές φορές θεωρεί ότι έχει δίκιο και ότι το δικό του σχέδιο είναι η πραγματική λύση στο –κοινωνικό- πρόβλημα. Καλό είναι να του δίνουμε και ένα παρελθόν –backstory- γιατί έχει την άποψη που έχει και όχι απλά να είναι ανταγωνιστής μόνο και μόνο για να δώσουμε κάτι στον ήρωα να «πολεμήσει». Στις περισσότερες περιπτώσεις η λογική που ακολουθείται είναι η μάχη καλού/κακού, ενώ ορισμένες φορές αντικατοπτρίζει τις αδυναμίες του ήρωα, πράγμα που οδηγεί σε μια συμβολική πάλη του ήρωα με τους φόβους του.
Παραδείγματα: ο Darth Vader, ο Sauron από τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, ο Voldemort από το Harry Potter, ο Thanos από τη σειρά ταινιών της Marvel.
Ο μέντορας
Συνήθως πρόκειται για έναν συνήθως ηλικιωμένο άτομο (=έμπειρο, άρα σοφό). Μπορεί να είναι άντρας ή γυναίκα, που καλείται να συμβουλεύσει και πολλές φορές να προστατεύσει τον ήρωα. Είναι έξυπνος, αναλυτικός και βρίσκεται σε μια συνεχή προσπάθεια να κατανοήσει τον κόσμο και να αναζητήσει την αλήθεια. Φοβάται να κάνει λάθος. Αντιπροσωπεύει τον ανώτερο εαυτό του ήρωα, τον πνευματικό του εαυτό. Για αυτό και σε ορισμένες περιπτώσεις ο μέντορας μπορεί να είναι ο ίδιος ο ήρωας, ένα όραμα του μελλοντικού εαυτού του ή η δύναμη της θέλησής του.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Obi Wan Kenobi ή ο Yoda, αλλά και ο Gandalf από τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και ο Dumbledore από το Harry Potter.
Ο «κατεργάρης» ή γελωτοποιός
Ένας παλιός κανόνας της δραματουργίας λέει: «Κάν’ τους να κλάψουν πολύ, ασ’ τους να γελάσουν λίγο». Αυτό είναι δουλειά του «Trickster», όπως τον αποκαλεί ο Vogler. Είναι το comic relief, δηλαδή ο χαρακτήρας που χρησιμοποιεί το χιούμορ, τις ατάκες και τις γκάφες του για να δώσει μια αλλαγή στον τόνο της ιστορίας –έστω και πρόσκαιρα-, ενώ συχνά δίνει νέες πληροφορίες που βοηθούν την εξέλιξη της πλοκής. Είναι έξυπνος και αστείος, ή τέλος πάντων εκείνος ζει στη στιγμή και απολαμβάνει τη ζωή του. Κάποιες φορές αποσπά την προσοχή του ήρωα από το στόχο του και άλλες μπορεί να αποτελέσει ακόμα και εμπόδιο στο δρόμο του.
Παράδειγμα είναι ο Οδυσσέας, ο οποίος κέρδισε για χάρη των Ελλήνων τον πόλεμο της Τροίας χάρη στην εξυπνάδα του, με ένα «κόλπο». Πιο σύγχρονα παραδείγματα είναι οι Timon και Puba, αλλά και ο Τίγρης από το Winnie the Pooh.
Η μητέρα
Η μητέρα προστατεύει. Πρόκειται για μια φιγούρα που προστατεύει είτε από φυσικούς κινδύνους, είτε από πνευματικούς και φροντίζει τους υπόλοιπους χαρακτήρες. Είναι γενναιόδωρη και συχνά εύκολο να την εκμεταλλευτεί κανείς. Δεν είναι απαραίτητα μεγάλη σε ηλικία, ούτε γυναίκα, αφού το ρόλο μπορεί να τον αναλάβει ο πατέρας ή ο δάσκαλος του ήρωα. Μπορεί, ακόμα, να είναι ο φίλος που ακολουθεί τον ήρωα και τον βοηθά να ξεπεράσει τα εμπόδια, ή αυτοθυσιάζεται για το καλό των χαρακτήρων. Κάποιες φορές, ωστόσο, δεν ανταποκρίνεται στα κοινωνικά στερεότυπα. Για παράδειγμα η μητέρα του Άμλετ δεν μπορεί να παραμερίσει τις δικές της επιθυμίες και ανάγκες για χάρη του γιου της.
Παραδείγματα είναι η Molly Wesley από το Harry Potter, η Mary Poppins, η θεά Δήμητρα στην ελληνική μυθολογία, αλλά και ο Samwise από τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.
Ο αθώος
Άλλες φορές τον λέμε «παιδί». Συνήθως είναι νέος σε ηλικία. Εκφράζει την ανάγκη μας να παρατείνουμε τη νεότητά μας ή να την ξαναζήσουμε όταν είμαστε σε μεγαλύτερη ηλικία. Οι κίνδυνοι και οι καταστάσεις της ζωής δεν έχουν προλάβει να τον αλλάξουν. Θέλει να είναι χαρούμενος, όπως το θέλει και για τους γύρω του. Είναι αισιόδοξος και δεν αντιλαμβάνεται πάντα τον κίνδυνο, ενώ δεν εκφράζει κακία, τουλάχιστον δεν εύχεται να συμβούν τρομερά πράγματα στον ανταγωνιστή. Θεωρεί ότι όλοι έχουν το καλό μέσα τους.
Παραδείγματα είναι ο Pippin Took από τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, η Dorothy από το Μάγο του Οζ, αλλά και η Χιονάτη.
Ο σύμμαχος
Ή αλλιώς το sidekick. Συχνά υπάρχει για να εκφράσει την άποψη που έχει ο συγγραφέας για τον ήρωα ή για τον ανταγωνιστή. Είναι ο φίλος του ήρωα ή του ανταγωνιστή που μένει στη σκιά και χαίρεται γι’ αυτό! Είναι πιστός ακόλουθος. Βοηθά στην πράξη, ενώ τον στηρίζει στις κακουχίες και χαίρεται για τις επιτυχίες του. Είναι γενναίος, καθώς μπορεί να θυσιαστεί για το φίλο του. Συχνά παρουσιάζει έντονες αντιθέσεις με τον ήρωα, πχ αν ο ήρωας είναι αυθόρμητος, ο σύμμαχος θα σκεφτεί δυο φορές πριν τον «αφήσει» να δράσει. Κάποιες φορές μπορεί να πει στον ήρωα τη δυσάρεστη αλήθεια, να τον επαναφέρει στην πραγματικότητα (πχ όταν υποτιμά τον αντίπαλο ή όταν χάνει το κουράγιο του).
Παραδείγματα είναι οι Ron και Hermione από το Harry Potter, η Trinity από το Matrix ή ο Dr Watson από το Sherlock Holmes.
Ο μυστηριώδης χαρακτήρας
Ο Vogler τον αναφέρει ως «Shapeshifter», δηλαδή αυτόν που αλλάζει συνεχώς πρόσωπα κατά την διάρκεια της ιστορίας. Είναι εκείνοι οι χαρακτήρες που κρύβουν πράγματα και μπορεί να εμφανίζονται ως ερωτευμένοι π.χ. με τον ήρωα, αλλά τελικά να κρύβουν άλλα πράγματα (να είναι κατάσκοποι, να είναι σύμμαχοι με τον ανταγωνιστή κα). Δημιουργούν την ανατροπή στην εξιστόρηση και, ακόμη κι αν δεν θέλουν να «σκοτώσουν» τον ήρωα, τον τυλίγουν με ένα πέπλο ψεύδους που θαμπώνει την κρίση του.
Ένα τυπικό παράδειγμα είναι η femme fataleστα νουάρ μυθιστορήματα, καθώς και το αντικείμενο του πόθου σε ερωτικά δράματα. Ακόμη, ο καθηγητής Snape από το Harry Potter.
Ο επαναστάτης
Ο επαναστάτης δεν αντέχει άλλο! Είναι κάπως τρελούτσικος, γιατί πώς αλλιώς θα είχε το κουράγιο να αντιτεθεί στο status quo και να προσπαθήσει να το ανατρέψει; Μπορεί να είναι ένας χαρισματικός ηγέτης, αλλά μπορεί να δρα μόνος του στις σκιές. Μπορεί να είναι ζωσμένος με όπλα και σημαίες, ένας μουσικός ή ο έφηβος που θέλει να φύγει από το πατρικό του σπίτι. Το χαρακτηριστικό του είναι ότι αν και είναι έξυπνος, στην πραγματικότητα είναι αδύναμος και χρειάζεται βοήθεια για να τα καταφέρει.
Παραδείγματα είναι η Hester Prynne στο Άλικο γράμμα, η Katniss Everdeen από το Hunger Games κ.ά.
Ο εραστής
Είναι –προφανώς- το ερωτικό ενδιαφέρον του ήρωα. Ωστόσο, για να εμπίπτει ένας χαρακτήρας σε αυτό το αρχέτυπο πρέπει ο ήρωας να δρα με στόχο την ερωτική ανταπόκριση. Που σημαίνει ότι ακόμα κι αν ο ήρωας ενδιαφέρεται για κάποιον άλλο χαρακτήρα, αν η πλοκή δεν περιστρέφεται γύρω από το συναίσθημα και την ανταπόκριση του άλλου, τότε δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε τέτοιο αρχέτυπο. Ανάλογα την πλοκή το ερωτικό ενδιαφέρον μπορεί να στηρίξει τον ήρωα στην επίτευξη του στόχου του, ενώ μπορεί να τον οδηγήσει σε δίλημμα, τι από τα δύο θα επιλέξει. Τον «εραστή» τον κινητοποιεί η ανάγκη του να αγαπήσει και να αγαπηθεί, το πάθος και η αφοσίωση στο έτερον ήμισυ, που είναι και τα κύρια χαρακτηριστικά του, ενώ είναι ικανός να θυσιάσει την ελευθερία του, την ταυτότητά του ή ακόμα και τη ζωή του για τον ήρωα.
Παραδείγματα υπάρχουν άπειρα! Romeo και Juliet, Heathcliff και Catherine, Elizabeth Bennet και Mr. Darcy, Tristan και Isolde, Scarlett O’Hara και Cpt. Rhett κλπ.
Ο αποδιοπομπαίος τράγος
Είναι ο χαρακτήρας που κατηγορείται για ό,τι κακό συμβαίνει στην πλοκή. Δεν είναι απαραίτητα ένας χαρακτήρας, αφού μπορεί να είναι μια ομάδα ατόμων. Συνήθως δεν είναι από τους βασικούς χαρακτήρες της πλοκής. Συχνά τον θυσιάζουν για το καλό των πολλών
Παράδειγμα είναι οι ανθρώπινοι φόροι στο Hunger games, που καλούνται να «διορθώσουν» το κακό των προηγούμενων επαναστάσεων.
Ο αγγελιοφόρος
Συνήθως στις πρώτες σελίδες μιας ιστορίας, τίθεται μία μεγάλη πρόκληση στον ήρωα, η οποία αλλάζει όλα τα δεδομένα. Αυτή η πρόκληση ταράζει τη ζωή του, τον θέτει προ μεγάλων αποφάσεων και πυροδοτεί την δράση. Αυτή την πρόκληση, λοιπόν, τη θέτει στον ήρωα ο «Αγγελιοφόρος» της ιστορίας. Το αρχέτυπο του αγγελιοφόρου μπορεί να φορεθεί και από κάποιον ήρωα που έχει ήδη άλλο ρόλο. Π.χ. ο ανταγωνιστής μπορεί να καλέσει τον ήρωα σε δράση, ή ο μέντορας να ωθήσει τον ήρωα σε αποφάσεις μετά την αποκάλυψη πληροφοριών. Σε περίπτωση που δε συμβαίνει αυτό, τότε από μόνος του είναι ένας σημαντικός μεν, μικρός δε χαρακτήρας, ο οποίος δεν ξαναεμφανίζεται.
Στα αρχαία έπη τη δουλειά την έκανε ο Ερμής. Πχ έφερε το μήνυμα στην Καλυψώ ότι πρέπει να αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει κι έτσι ξεκίνησε η Οδύσσεια. Στις μεσαιωνικές αφηγήσεις ήταν ένας ιππότης που έφερνε μήνυμα πολέμου σε κάποιον βασιλιά, ωθώντας τον σε απόφαση πολέμου. Στις σύγχρονες αφηγήσεις, είναι ο Hagrid από το Harry Potter, η Ofglen από την Ιστορία της θεραπαινίδας, η Nala από το Lion King κα.
αρχέτυπα, αρχέτυπα, αρχέτυπα, αρχέτυπα, αρχέτυπα
Έμπνευση και βιβλιογραφία:
